مهم ترین مناطق حفاظت شده ایران

ذخیره گاه منطقه حفاظت شده، شامل محیط های آبی یا خشکی است که معرف یک یا چند ویژگی زیر باشد: اول؛ نمونه ای معرف از بیوم های (بیوم: اکوسیستم کلان) طبیعی باشد. دوم؛ دارای اجتماعات منحصر به فرد یا مناطقی که دارای سیما یا ویژگی استثنایی باشد.سوم؛ نمونه ای از چشم اندازهای موزون و هماهنگ که در اثر استفاده های سنتی به وجود آمده اند. چهارم؛ نمونه ای از اکوسیستم های دگرگون شده که قابلیت دستیابی به شرایط کم و بیش طبیعی را دارند. ذخیره گاه زیستکره باید به اندازه کافی بزرگ باشد تا بتواند یک واحد موثر حفاظتی به وجود آورد. در این مقاله به معرفی ذخیره گاه های ایران می پردازیم.

● ذخیره گاه زیستکره ارسباران

این منطقه در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. دامنه ارتفاعی آن از ۲۵۶متر در حاشیه رودخانه ارس تا ۲۸۹۶ متری متغیر است. این ذخیره گاه ۷۲۴۶۰ هکتار مساحت دارد و یکی از مهم ترین بناهای تاریخی ایران به نام «قلعه بابک خرمدین» در آن واقع شده است. این منطقه محل زندگی ۲۳ هزار و ۵۰۰ نفر از عشایر آذربایجان شرقی است. ذخیره گاه زیستکره ارسباران زیستگاه ۲۱۵ گونه پرنده است که از مهم ترین آنها می توان به سیاه خروس، کبک، قرقاول و دراج اشاره کرد. همچنین ۲۹ گونه خزنده و ۴۸ گونه پستاندار نظیر گراز، خرس قهوه ای، پازن، گرگ و سیاه گوش و ۱۷ گونه ماهی در این منطقه زیست می کنند. گوزن قرمز خزری (Caspian red deer) که ما در ایران آن را با نام مرال یا گاوکوهی می شناسیم در این منطقه منقرض شده است. این منطقه بخشی از «لکه داغ تنوع زیستی قفقاز» محسوب می شود.

● ذخیره گاه زیستکره ارژن و پریشان

این منطقه در شهرستان کازرون و استان فارس قرار دارد. این ذخیره گاه با دو تیپ زیستگاهی خشکی و آبی از نظر تنوع زیستی یکی از متنوع ترین مناطق کشور محسوب می شود. این ذخیره گاه به عنوان منطقه حفاظت شده از سوی سازمان محیط زیست مدیریت می شود و یکی از ۱۰۵ منطقه مهم پرندگان در کشور محسوب می شود. در گذشته محل جوجه آوری اردک سر سفید و پلیکان خاکستری بود، ولی دریاچه پریشان که در این منطقه واقع شده در حال حاضر کاملا خشک شده است. این منطقه زیستگاه پستانداران بزرگی چون خرس قهوه ای و گرگ است. ذخیره گاه زیستکره ارژن و پریشان بخشی از «لکه داغ تنوع زیستی ایرانو ـ آناتولی» محسوب می شود.

●

ذخیره گاه زیستکره گنو

این منطقه در شمال شهر بندرعباس و در استان هرمزگان قرار دارد. دامنه ارتفاعی این منطقه از ۵۰۰ تا ۲۳۴۷ متر تغییر می کند. این منطقه زیستگاه کوچک ترین قوچ و میش جهان یعنی «قوچ لارستان» است. علاوه براین، گنو زیستگاه کل، بز، پلنگ، گرگ، شغال و کفتار است. عقاب دوبرادر، دلیجه، کبک و تیهو از پرندگان این منطقه هستند. درختزارهای ارس، آکاسیا و بادام از ویژگی های این منطقه است. گیاه مورخوش که بوم زاد ایران است در منطقه دیده می شود. کوه گنو جنوبی ترین حد پراکنش ارس در ایران است. ذخیره گاه زیستکره گنو بخشی از «لکه داغ تنوع زیستی ایرانو ـ آناتولی» محسوب می شود.

●ذخیره گاه زیستکره گلستان

این منطقه در محل تلاقی سه استان خراسان شمالی، گلستان و سمنان واقع شده است و به عنوان پارک ملی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست مدیریت می شود. پارک ملی گلستان منطقه ای کوهستانی است که بخش غربی آن آخرین حد پراکنش شرقی جنگل های هیرکانی شمال ایران را شامل می شود. پارک ملی گلستان در مرز دو منطقه رویشی ایرانو تورانی و هیرکانی قرار دارد. این منطقه به تنهایی نشان دهنده نیمی از تنوع گیاهی و جانوری کشور است. بلند مازو، ممرز، انجیلی، آزاد، توسکای ییلاقی، اوری، اوجا، شیردار و کیکم و پلت از گونه گیاهی مهم جنگل خزان دار گلستان هستند. از پستانداران مهم پارک می توان به پلنگ، مرال، شوکا، شنگ، گرگ، گربه جنگلی، آهو، قوچ اوریال، پازن، گراز و سمور جنگلی اشاره کرد. مساحت پارک ملی حدود ۸۷ هزار و ۲۴۲ هکتار و محیط آن ۱۴۷ کیلومتر است. این منطقه چه از نظر قدمت حفاظتی و چه از نظر تنوع زیستی در لکه داغ قفقاز بی نظیر است.

آرتمیای ارومیه مهم ترین بی مهره آبزی دریاچه ارومیه است که بوم زاد این دریاچه و ایران محسوب می شود. با توجه به وضع زیستگاه آن به نظر می رسد که در خطر یا در آستانه انقراض باشد

● ذخیره گاه زیستکره کویر

این منطقه به مساحت ۶۷۰ هزار هکتار در جنوب کلانشهر تهران و در حاشیه دشت کویر قرار دارد. ذخیره گاه زیستکره کویر منطقه ای تپه ماهوری با پوشش گیاهی استپی و اقلیم خشک و بیابانی است. بیشتر بارندگی آن در ماه های آبان تا اردیبهشت صورت می گیرد و متوسط میزان سالانه باران در منطقه ۱۵۰ میلی متر است. معمولا گرمای شدید از اوایل خرداد تا پایان مهر در منطقه ادامه دارد. قیچ زارهای وسیع از ویژگی های این منطقه است. پارک ملی کویر یکی از زیستگاه های یوزپلنگ آسیایی در ایران است. گرگ، کاراکال، پلنگ، روباه شنی و گربه شنی از دیگر گوشتخواران پارک هستند.

● ذخیره گاه زیستکره ارومیه

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران قرار دارد. این دریاچه با عناوین پارک ملی، منطقه مهم پرندگان، تالاب بین المللی و ذخیره گاه زیستکره رو به نابودی است. تا امروز بیش از ۵۰ درصد مساحت دریاچه کاهش یافته است. این دریاچه دومین دریاچه شور جهان بعد از بحر المیت (Dead Sea) است. آرتمیای ارومیه (Artemia urmiana) مهم ترین بی مهره آبزی این دریاچه است که بوم زاد این دریاچه و ایران نیز محسوب می شود. وضع حفاظتی این گونه به وسیله اتحادیه جهانی حفاظتی (IUCN) ارزیابی نشده است، اما با توجه به وضع زیستگاه آن (دریاچه ارومیه) به نظر می رسد که در خطر انقراض یا در آستانه انقراض باشد که آرتمیا در ارومیه به حفاظت فوری نیاز دارد و شکل گیری یک گروه کارشناسی برای ارزیابی وضع حفاظتی این گونه در جهان که تنها زیستگاه آن ارومیه است، ضروری به نظر می رسد. ارومیه بخشی از «لکه داغ تنوع زیستی ایرانو ـ آناتولی» محسوب می شود.

 

●ذخیره گاه زیستکره میانکاله

میانکاله که از آن به نام خلیج گرگان نیز یاد می شود در جنوب شرقی دریای خزر قرار دارد. ذخیره گاه مساحت آن بیش از ۶۸ هزار هکتار است و رویشگاه انار وحشی (Punica granatum) است. مطابق فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت، این گونه در طبقه کمترین نگرانی (LC) قرار دارد و فقط در ایران، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان بومی است. باتوجه به این محدوده پراکنش، ارتباط و نقش میوه انار در جشن ها و مراسم سنتی فارسی زبانان مانند جشن های عروسی و مهمانی های شب یلدا کاملا قابل توجیه است و در حوزه علم گیاه شناسی قومی یا گیاه قوم شناسی (Ethnobotany) قرار می گیرد. علاوه بر این میانکاله زیستگاه مهمی برای فک خزر و هزاران پرنده مهاجر نظیر پرندگان شکاری محسوب می شود.

● ذخیره گاه زیستکره توران

منطقه توران یا خارتوران در استان سمنان قرار دارد. مجموعه حفاظتی توران با سه عنوان پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده مدیریت می شود. این منطقه استپی و زیستگاه زاغ بور، هوبره، گورخر آسیایی و یوزپلنگ است. کاروانکش، درمنه، قیچ و ریش بز از گیاهان اصلی این منطقه به شمار می روند.

● ذخیره گاه زیستکره دنا

این منطقه در استان های اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد واقع شده و در سال ۲۰۱۰ از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره گاه انتخاب شد. دنا با عناوین پارک ملی و منطقه حفاظت شده مدیریت می شود و مهم ترین منطقه در زاگرس مرکزی محسوب می شود. پوشش گیاهی غالب آن بلوط ایرانی است. گرگ، خرس، سمور سنگی و سنجاب ایرانی از پستانداران منطقه هستند.

 علی ترک قشقایی

روزنامه جام جم